Επιπτώσεις των οδικών δικτύων στη βιοποικιλότητα

Η ανάπτυξη των υποδομών μεταφορών απειλεί τη βιοποικιλότητα και εντείνει την ανάγκη διατήρησης και προστασίας της άγριας ζωής. Η κατασκευή των υποδομών μεταφοράς επιφέρει πολλές αλλαγές στους οικοτόπους όπως η καταστροφή και υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων, η διαταραχή των περιβαλλοντικών συνθηκών και των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες έχουν άμεσες επιπτώσεις στην άγρια πανίδα. Τα διάφορα είδη έχουν διαφορετική ευπάθεια στις επιπτώσεις των οδικών δικτύων, η οποία σχετίζεται με το μέγεθος του ζώου, το ρυθμό αναπαραγωγής, τις διατροφικές συνήθειες, τις πηγές τροφοληψίας κα.

Η ανάπτυξη των οδικών δικτύων μειώνει τη συνδεσιμότητα του τοπίου, και οδηγεί σε απώλεια και κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων. Αυτές οι αλλαγές στη δομή του τοπίου έχουν άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στη διατήρηση των ειδών και της βιοποικιλότητας. Αναφορικά οι κύριες αρνητικές επιδράσεις των οδικών δικτύων στο περιβάλλον και στην άγρια πανίδα είναι:

• Η καταστροφή και υποβάθμιση ενδιαιτημάτων.
• Η «μεταδοτική» ανάπτυξη.
• Η διευκόλυνση της εξάπλωσης εισβλητικών ειδών.
• Η διαταραχή περιβαλλοντικών συνθηκών όπως θερμοκρασία, διάβρωση εδάφους, ρύπανση υδροφόρου ορίζοντα κ.α.
• Η αλλοίωση και υποβάθμιση των οικοσυστημικών υπηρεσιών.
• Η υπερεκμετάλλευση φυσικών πόρων.
• Διευκόλυνση της εξάπλωσης πυρκαγιών.
• Οδική θνησιμότητα άγριας πανίδας
• Άλλες επιπτώσεις στην άγρια πανίδα από την αλληλεπίδραση με τους δρόμους (π.χ. όχληση).

Η ανάπτυξη των οδικών δικτύων συνδέεται άμεσα με την ευημερία του ανθρώπου και των ανθρώπινων κοινωνιών αλλά και με το φυσικό περιβάλλον. Για το λόγο αυτό απαιτούνται ολοκληρωμένες προσεγγίσεις όπου θα λαμβάνονται υπόψη κοινωνικοοικονομικοί, οικολογικοί, αλλά και πολιτιστικοί παράγοντες.

Οι προσπάθειες που γίνονται σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο για τη μείωση της δέσμευσης γης και μετατροπή της σε τεχνικές επιφάνειες (no net land take) έχουν αποτυπωθεί σε μια σειρά από συμφωνίες, οδηγίες και νόμους. Η νέα Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 αναφέρεται στη μείωση δέσμευσης γης και στην αποκατάσταση των οικοσυστημάτων. Η έμφαση που δίνεται στη διασφάλιση των οικοσυστημικών υπηρεσιών αφορά στην ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας. Η αναγνώριση των επιπτώσεων κατασκευής δρόμων στη βιοποικιλότητα συνοψίζεται στις παρακάτω υποενότητες με στόχο να γνωρίσουμε τις επιπτώσεις καθώς και τα μέτρα μετριασμού τους, καθώς οι μηδενικές επιπτώσεις των οδικών δικτύων είναι δυνατές μόνο στις Περιοχές άνευ δρόμων (Roadless areas).

Καταστροφή και υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων

Οι δρόμοι συνδέονται άμεσα με την καταστροφή και υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων. Προκαλούν κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων και επομένως διαιρούν ενιαίες φυσικές περιοχές σε μικρότερες, συχνά απομονωμένες μεταξύ τους. Ο κατακερματισμός μειώνει την περιοχή πυρήνα του ενδιαιτήματος και αυξάνει την περιφερειακή του ζώνη.

Με τον κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων και τα φαινόμενα παρυφών αλλάζει το τοπίο, καθώς και η σύσταση των βιοκοινοτήτων.

Πολύ σημαντική επίπτωση των δρόμων θεωρείται και η «μεταδοτική» ανάπτυξη (contagious development) που αποτελεί μια διαδικασία που εξελίσσεται σε βάθος χρόνου και συχνά περνά απαρατήρητη. Η διάνοιξη ενός νέου δρόμου σύντομα οδηγεί στην αλλαγή των χρήσεων γης και την αύξηση της ανθρώπινης δραστηριότητας σε μια περιοχή, μειώνοντας τις φυσικές περιοχές και αντικαθιστώντας τες από τεχνητές. Στην πορεία του χρόνου, η περιοχή «αναπτύσσεται» με το πρότυπο του ψαροκόκκαλου, καθώς δημιουργούνται όλο και περισσότεροι δρόμοι και τεχνητές επιφάνειες.

Ξενικά είδη

Η εξάπλωση των οδικών δικτύων διευκολύνει την εξάπλωση των ξενικών ειδών, ειδικά όσο αφορά στα είδη χλωρίδας. Οι συνθήκες που δημιουργούνται κατά την κατασκευή, συντήρηση αλλά και λειτουργία ενός οδικού άξονα στις παρυφές του είναι ιδανικές για τη διασπορά και εξάπλωση ξενικών φυτικών ειδών. Παράλληλα όμως, οι οδικοί άξονες εξυπηρετούν και την εσκεμμένη ή μη μεταφορά ειδών χλωρίδας και πανίδας από ανθρώπους, καθώς και την ακούσια μεταφορά μικροοργανισμών (π.χ. βακτήρια), σε νέες περιοχές.

Διαταραχή των περιβαλλοντικών συνθηκών

Σε ένα δρόμο διαμορφώνονται διαφορετικές μικροπεριβαλλοντικές συνθήκες από ότι στη γύρω περιοχή, καθώς η επιφάνεια του δρόμου επηρεάζει την θερμοκρασία του εδάφους, την υγρασία, τη διάδοση της ακτινοβολίας κ.α. Βέβαια, η κατασκευή ενός δρόμου επηρεάζει και το χημικό, φυσικό και τοπογραφικό περιβάλλον της περιοχής, συχνά διαταράσσοντας τον υδρολογικό κύκλο, προκαλώντας διάβρωση, ρυπαίνοντας το έδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα κ.α.

Υποβάθμιση οικοσυστημικών υπηρεσιών

Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες είναι η συμβολή των δομών και των λειτουργιών των οικοσυστημάτων στη διατήρηση και βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου. Τα φυσικά οικοσυστήματα συμβάλουν στην ανθρώπινη υγεία και ευημερία με αυτές τις υπηρεσίες, οι οποίες μειώνονται ή και χάνονται εξ ολοκλήρου όταν οι φυσικές περιοχές μετατρέπονται σε τεχνητές. Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες μπορεί να είναι:

• Υπηρεσίες παροχής – προσφέρουν αγαθά όπως τροφή, νερό, πρώτες ύλες κ.α.
• Υπηρεσίες ρύθμισης και συντήρησης – προσφέρουν αγαθά όπως ρύθμιση του κλίματος της ποιότητας του αέρα και του υδρολογικού κύκλου κ.α.
• Πολιτιστικές υπηρεσίες – προσφέρουν αγαθά όπως η αισθητική απόλαυση, ο τουρισμό, η ψυχαγωγία, η εκπαίδευση κ.α.

Εκμετάλλευση και υπερεκμετάλλευση πόρων

Η διάνοιξη νέων δρόμων σημαίνει και πρόσβαση των ανθρώπων σε νέες περιοχές όπου πλέον μπορούν να πραγματοποιήσουν δραστηριότητες που υποβαθμίζουν το φυσικό περιβάλλον ή/και απειλούν την άγρια πανίδα. Οι δρόμοι, επομένως, συνδέονται με τις εξορύξεις, την υλοτομία και την υπερξύλευση, το κυνήγι και τη λαθροθηρία, τις πυρκαγιές κ.α.

Άμεσες επιπτώσεις στην άγρια πανίδα

Οι σχέσεις των ζώων με τα οδικά δίκτυα ποικίλλουν, αλλά στη βιβλιογραφία βλέπουμε ότι, σε γενικές γραμμές, οι πληθυσμοί των τρωκτικών και οπληφόρων ζώων αυξάνονται σε σχέση με τα οδικά δίκτυα, ενώ οι πληθυσμοί σαρκοφάγων μειώνονται. Τα σαρκοφάγα είναι τα θηλαστικά που επηρεάζονται αρνητικά στο μεγαλύτερο βαθμό, ενώ τα είδη που πραγματοποιούν μεγάλες μετακινήσεις κρίνονται ως πιο ευάλωτα στην επιρροή των οδικών δικτύων γιατί αλληλοεπιδρούν με τους δρόμους με μεγαλύτερη συχνότητα από ότι λιγότερο κινητικά είδη. Η βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο κατηγορίες θηλαστικών που επηρεάζονται αρνητικά: α) αυτά που αποφεύγουν την επιφάνεια του οδικού δικτύου και β) αυτά που διατηρούν μια σχετικά μεγάλη απόσταση ασφαλείας, δέχονται όχληση από την οδική κυκλοφορία και τελικά επηρεάζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από τα ζώα της α κατηγορίας, που περιλαμβάνει κυρίως μικρά θηλαστικά. Η όχληση αυτή μπορεί να σχετίζεται με την ανθρώπινη παρουσία ή με την ήχο- και φωτο-ρύπανση που προκαλούν οι δρόμοι.

Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι όλα τα οδικά δίκτυα λειτουργούν ως φραγμός σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Ακόμα και είδη, όπως τα μεγάλα θηλαστικά, που χρησιμοποιούν έντονα ετερογενή τοπία, επηρεάζονται από τα οδικά δίκτυα και πολλές φορές μεταβάλλουν την κίνηση, τη συμπεριφορά ή και τη δραστηριότητάς τους. Ο φραγμός που δημιουργείται από τα οδικά δίκτυα εκφράζεται με διαφορετική ένταση στα διάφορα είδη, αλλά και στα διαφορετικά άτομα ενός είδους, καθώς σχετίζεται γενικά με τα χαρακτηριστικά των διαφόρων ειδών αλλά και με παράγοντες όπως το φύλο, την ηλικία κ.λ.π. Τα οδικά δίκτυα αποτελούν φραγμό στη μετακίνηση των ειδών και μπορούν να οδηγήσουν στη μείωση αλλά και απομόνωση τοπικών πληθυσμών, επιταχύνοντας έτσι την απώλεια γενετικής ποικιλότητας και αυξάνοντας τελικά τον κίνδυνο για τοπικές εξαφανίσεις.

Η πιο εμφανής έκφανση όμως των αρνητικών επιπτώσεων των οδικών δικτύων στη βιοποικιλότητα είναι μάλλον η οδική θνησιμότητα των ειδών της άγριας πανίδας, που αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες μη φυσικής θνησιμότητας για έντομα, αμφίβια, ερπετά, πτηνά και θηλαστικά. Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι, τα τροχαία ατυχήματα με την άγρια πανίδα φαίνεται να εντείνουν το φραγμό που δημιουργούν τα οδικά δίκτυα και να περιορίζουν τη γονιδιακή ροή, καθώς θανατώνονται τα πιο τολμηρά άτομα ενός πληθυσμού – αυτά που επιχειρούν να διασχίσουν τα οδικά δίκτυα. Τα τροχαία ατυχήματα, βέβαια, σχετίζονται και με την καταστροφή ιδιοκτησίας και την οδική ασφάλεια.

Τα μεγάλα θηλαστικά αναγνωρίζονται ως τα πλέον ευάλωτα στις επιπτώσεις των οδικών δικτύων, καθώς χαρακτηρίζονται από μικρές πληθυσμιακές πυκνότητες και βραδείς αναπαραγωγικούς ρυθμούς, ενώ οι ανάγκες τους για εκτεταμένες χωροκράτειες αυξάνουν τον κίνδυνο τροχαίων ατυχημάτων στα οδικά δίκτυα. Στην Ελλάδα, δεν είναι σπάνια τα τροχαία ατυχήματα με μεγάλα θηλαστικά, με πιο γνωστά τα τροχαία με αρκούδες (Ursus arctos) στο οδικό δίκτυο της Εγνατίας Οδού.

Eco Sapien, τι επιπτώσεις έχουν οι δρόμοι στην άγρια ζωή; Τίτλος “What are the effects of roads on wildlife?”:

Mongabay, αναφέρεται στο περιβαλλοντικό κόστος της ανάπτυξης οδικών δικτύων στις δασικές εκτάσεις και τις επιπτώσεις αυτών στα ζωικά είδη. Τίτλος “Mongabay explains: How do roads affect biodiversity in forests?”:

Wikipedia, αναφορά στο σύνολο των επιπτώσεων που έχει η ανάπτυξη των οδικών δικτύων. Τίτλος “Environmental impact of roads/ Wikipedia audio article”:

The center for Large Landscape Conservation, αναφορά στις επιπτώσεις των οδικών δικτύων στην κατάτμηση των ενδιαιτημάτων και του τι σημαίνει αυτό για τα μεγάλα σαρκοφάγα. Τίτλος “Connectivity conservation: Why wildlife corridors matter!”: